Elk jaar worden er in Nederland én wereldwijd meer dan 500 miljoen ton rijst geproduceerd — een indrukwekkend cijfer dat onderstreept hoe belangrijk deze gewas is voor onze voedselzekerheid. Ziekten zoals rijstblast, veroorzaakt door schimmels, kunnen desastreuze gevolgen hebben voor de oogst. Soms — het klinkt hard, maar het is waar — betekent dit voor gezinnen het verschil tussen wel of niet genoeg eten.
Er zijn meerdere methodes om deze plagen te bestrijden, maar overmatig gebruik van bijvoorbeeld pesticiden werkt resistentie bij ziekteverwekkers in de hand. Daarom is vernieuwing broodnodig: hoe meer diverse methodes we gebruiken, hoe effectiever de aanpak. Genbewerking is daarbij een verrassend krachtig hulpmiddel tegen het ontstaan van resistentie.
Hoe een eenvoudig rijstplantje de wetenschap verbaasde
Het verhaal begint in het laboratorium van onderzoeker Pamela Ronald, waar collega Guotian Li erin slaagde om de genetische code van 3200 verschillende rijstvariëteiten in kaart te brengen. Door deze ‘handleidingen’ naast elkaar te leggen, werd duidelijk welke eigenschappen universeel zijn — en wat juist uniek is aan bepaalde soorten rijst. Tussen die duizenden variëteiten sprong er één uit: op de bladeren zaten kleine stipjes. Niet spectaculair, maar het DNA van deze rijstsoort bleek onverwachte geheimen te bevatten.
Op het eerste gezicht was dit geen bijzondere plant — klein, lage opbrengst; geen favoriet voor de boerenmarkt. Maar juist die opvallende vlekken, die leken op plekjes van een ziekte, maakten hem interessant. Tot ieders verbazing stuitte Li op een unieke eigenschap: de plant was extreem resistent tegen ziekten. In de natuur ontstaan dit soort ‘vreemde’ mutanten af en toe, maar omdat ze weinig opleveren, verdwijnen ze vaak uit het veld. Nu we hun genetische instructies kennen, kunnen we hun sterke punten doelgericht overbrengen naar andere, productievere rijstplanten.
Genen ontrafelen en selectief verbeteren
Met de volledige genetische puzzelstukjes op tafel, konden wetenschappers uitzoeken welke genen verantwoordelijk zijn voor die ziekteresistentie. De uitdaging was om de kracht van die weerstand te isoleren, zonder de nadelen van een lage opbrengst en kleine plant. Dankzij de moleculaire ‘schaar’ CRISPR, ooit ontdekt in de zoutvlaktes bij Santa Pola door Nederlander Francis Mojica (je leest het goed: een wetenschappelijke topper van eigen bodem), kon Guotian Li het gen RBL1 identificeren en proberen over te zetten naar rendabelere rijstsoorten.
De gebruikte techniek heet CRISPR/cas9 — in 2025 al bijna standaard in veel bio-labs, en genomineerd voor meerdere Nobelprijzen. Hiermee kunnen onderzoekers genen letterlijk knippen en plakken, waardoor voordelige eigenschappen razendsnel overgenomen kunnen worden. In dit onderzoek richtte Li zich op Kitaake, een modelplant die vaak wordt ingezet voor labproeven.
Fijnslijpen en herprogrammeren
Voor het ‘inbouwen’ van het gen moest het eerst subtiel aangepast worden. Zulke tweaks zijn meestal klein, maar exact dé juiste versterken is een kwestie van testen, testen en nog eens testen. Met Kitaake als ‘proefkonijn’ bleek dat wél het ziekteresistente gen overnemen, óók automatisch zorgde voor een lagere opbrengst – niet de bedoeling. de truc: het gen zo veranderen dat de plant zowel productief als sterk is.
Toen dit uiteindelijk lukte, startten de veldproeven: aangepast versus onaangepast planten, side by side, onder echte Hollandse weersomstandigheden. Gaf het bijgewerkte gen bij gezonde omstandigheden geen terugval in productie? Bleek van niet — opbrengsten waren gelijk. Maar het echte verschil kwam aan het licht bij ziekte-uitbraken: de genetisch aangepaste planten leverden tot vijf keer zoveel rijst als hun ‘natuurlijke’ broertjes tijdens een aanval van rijstblast. Dat zijn cijfers die het verschil maken aan de eettafel.
Let op, feitje tussendoor:
- Dit is niet de eerste keer dat rijst wordt aangepast. Herinner je je de ‘golden rice’ nog? Dit baanbrekende type, met zijn gelige korrel door extra vitamine A, kan blindheid bij mensen in ontwikkelingslanden helpen voorkomen — essentieel, want miljoenen mensen zijn voor hun voeding jarenlang bijna volledig afhankelijk van rijst.