Overlijden van een invloedrijke Brits toneelschrijver
Tom Stoppard, een briljante en scherpe dramaturg die in 1998 een Oscar won voor het script van de film “Shakespeare in Love,” is op 88-jarige leeftijd overleden. Volgens een verklaring van zijn vertegenwoordigers was hij in vrede heengegaan bij zijn woning in Dorset, in Zuid-Engeland, omringd door familie. Ze benadrukten dat hij wordt herinnerd vanwege zijn talent, menselijkheid en zijn combinatie van humor, respecteloosheid en vrijgevigheid, evenals zijn diepgaande liefde voor de Engelse taal. Het was een eer om met hem samen te werken en hem te kennen.
Zijn persoonlijke achtergrond en carrière
geboren in Tsjechië, werd Stoppard vaak beschouwd als de meest vooraanstaande Britse toneelschrijver van zijn generatie en ontving talrijke onderscheidingen, waaronder een groot aantal theaterprijzen. Velen betuigden hun medeleven na het nieuws van zijn dood, onder wie Mick Jagger van The Rolling Stones, die Stoppard beschreef als zijn favoriete toneelschrijver. Jagger plaatste op X (voorheen Twitter) drie foto’s met een korte boodschap over zijn Maestro.
Ter ere van zijn nagedachtenis zullen theaters in Londen’s West End op dinsdagavond de lichten voor twee minuten doven, om 19.00 uur lokale tijd.
Werken en thema’s in zijn oeuvre
Gedurende meer dan zestig jaar produceerde Stoppard toneelstukken, radio- en televisiescripts die uiteenliepen van Shakespeare en wetenschap tot filosofie en 20e-eeuwse historische tragedies. Vijf van zijn stukken behaalden een Tony Award voor beste toneelstuk, waaronder “Rosencrantz and Guildenstern Are Dead” (1968), “Travesties” (1976), “The Real Thing” (1984), “The Coast of Utopia” (2007) en “Leopoldstadt” (2023).
Volgens biografe Hermione Lee lag de kracht van zijn werken in de combinatie van taal, kennis en gevoel. Ze benadrukte dat deze drie elementen samen zijn opmerkelijkheid bepalen.
Vroege leven en invloeden
Tom Stoppard, geboren als Tomás Sträussler in 1937, kwam uit een Joods gezin in Zlín, toen nog onderdeel van Tsjechoslowakije en tegenwoordig Tsjechië. Zijn vader was arts bij Bata Shoes. Toen nazi-Duitsland in 1939 binnenviel, vluchtte de familie eerst naar Singapore, waar Bata een fabriek bezat. In 1941, toen Japanse troepen de situatie benaderden, vluchtte de familie verder naar India. Zijn vader verbleef achter en overleed later toen zijn schip werd aangevallen tijdens een poging om Singapore te verlaten.
In 1946 hertrouwde zijn moeder met de Britse officier Kenneth Stoppard en verhuisde het gezin naar het naoorlogse Engeland. De jonge Tom omarmde al vrij snel de Engelse cultuur en groeide op tot een typische Engelsman die hield van cricket en Shakespeare.
Vroege loopbaan en belangrijkste werken
Hij studeerde niet aan een universiteit, maar begon op 17-jarige leeftijd als journalist in Bristol en later als theatercriticus in Londen. Zijn eerste successen waren radiodrama’s en televisieproducties, waaronder “A Walk on the Water” uit 1963. Zijn doorbraak kwam met “Rosencrantz and Guildenstern Are Dead”, een vernieuwende interpretatie van Shakespeare’s “Hamlet”, gezien door de ogen van twee kleine figuranten. De combinatie van tragedie en absurdistische humor werd voor het eerst opgevoerd tijdens het Edinburgh Fringe Festival in 1966 en later op Britse nationale toneelgezelschappen, voordat het naar Broadway verhuisde.
Hierna volgde een reeks creatieve toneelstukken, waaronder “The Real Inspector Hound” (1968), “Jumpers” (1972), een experimenteel stuk met fysieke en filosofische elementen, en “Travesties” (1974), dat historische figuren zoals James Joyce en Vladimir Lenin samenbracht in Zürich tijdens de Eerste Wereldoorlog.
Stoppard werkte ook samen met componisten, zoals voor het muziektheater “Every Good Boy Deserves Favor” (1977), dat over een Sovjet dissident ging die gevangen zat in een psychiatrisch ziekenhuis, en was betrokken bij groepen die zich inzette voor mensenrechten in de Sovjet-Unie en Oost-Europa.
Structuur en thematiek in zijn werken
De schrijver speelde vaak met tijd en structuur. “The Real Thing” (1982) was een romantische comedy over liefde en bedrog, met spelen binnen een stuk. “Arcadia” (1993) wisselde tussen de moderne tijd en het begin van de 19e eeuw, waarin personages in een landhuis debatteerden over poëzie, tuinieren en chaostheorie, terwijl het lot hen beïnvloedde. “The Invention of Love” (1997) onderzocht klassieke literatuur en de menselijke emoties via het leven van dichter A.E. Housman.
Met “The Coast of Utopia” (2002) bracht hij een epische trilogie over Russische intellectuelen voorafgaand aan de revolutie. In “Rock’n’roll” (2006), gebaseerd op zijn eigen achtergrond, contrasteerde hij de alternatieve cultuur van de jaren ’60 in Groot-Brittannië en communistisch Tsjechoslowakije. Later kwam “The Hard Problem” (2015), waarin de mysteries van het bewustzijn worden onderzocht door wetenschap en religie.
Politieke opvattingen en maatschappelijke betrokkenheid
Stoppard was een uitgesproken voorvechter van vrije meningsuiting en werkte mee aan organisaties als PEN en Index on Censorship. Hij stelde dat hij geen uitgesproken politieke overtuigingen had, zoals hij in 1968 verklaarde: “Ik heb geen idealen. Ik schrijf niet met een maatschappelijk doel. Ik schrijf omdat ik van schrijven hou.”
Sommelen critici vonden zijn toneelstukken vaak knapperig en oppervlakkig, maar biografe Lee merkte op dat veel werken een onderliggend gevoel van verdriet bevatten. Ze beschreef dat in zijn toneelstukken vaak sprake is van historische verwarring en verlies, gevend weer een gevoel van nostalgie en vervreemding.
Persoonlijke connectie met de Holocaust
Zijn late werk “Leopoldstadt” verweefde familiegeschiedenis met de tragedie van de Holocaust, gebaseerd op het verhaal van een Joods Weners gezin over de eerste helft van de 20e eeuw. Stoppard gaf aan dat hij pas op latere leeftijd begon te beseffen dat veel van zijn familieleden, waaronder alle vier zijn grootouders, in concentratiekampen waren omgekomen. Na de dood van zijn moeder in 1996 ontdekte hij dat zijn familie betrokken was bij de Holocaust, een feit dat hij vóór die tijd niet kende.
De toneelproductie ging in 2020 in Londen in première, maar werd door de pandemie onderbroken voordat ze in Broadway in 2022 werd opgeleid, waar het vier Tony Awards won.
Overige werken en nalatenschap
Naast toneelproducten schreef Stoppard verscheidene radio- en televisieprogramma’s, een roman, en scripts voor films. Zijn film-oeuvre omvat onder andere dystopische comedy “Brazil” (1985), oorlogsdrama “Empire of the Sun” (1987), de oscargewinnende film “Shakespeare in Love” (1998), en andere grote werken zoals “Enigma” (2001) en “Anna Karenina” (2012). Tevens vertaalde hij talloze werken, waaronder stukken van dissident Tsjechisch schrijver Václav Havel, die eerste president van post-communistisch Tsjechië was.
Voor zijn werkzaamheden werd hij in 1997 geknikt door koningin Elizabeth II, die hem benoemde tot ridder.
Hij was drie keer getrouwd en liet vier kinderen achter, waaronder acteur Ed Stoppard, en verschillende kleinkinderen.